SZTUKA ZAKONNA

Sztuka zakonu Cystersów jest rozwinięciem myśli św. Bernarda z Clairvaux. Cystersi zawdzięczają mu nie tylko wpływ na rozwój duchowości i pobożności zakonnej, ale również wkład w rozumienie estetyki.

Według zaleceń św. Bernarda świątynie i klasztory cysterskie cechować winna prostota           i surowość architektoniczna, zaś estetyka budowli miała być podporządkowana funkcji miejsc, czyli modlitwie i pracy. W rozprawie Apologia ad Guillelmum skierowanej do Wilhelma z Saint Thierry, św. Bernard wskazywał, że bogactwo i rozmaitość form wystroju kościołów rozpraszają uwagę mnichów przeszkadzając modlitewnemu skupieniu i kontemplacji.

Św. Bernard postulował redukcję elementów dekoracyjnych - rezygnację z dzieł malarstwa i rzeźby. Choć surowe uchwały cysterskich kapituł generalnych w początkowym okresie historii zakonu starały się zapobiec nadmiernemu zdobieniu kościołów i zabudowań klasztornych, to nie doprowadziły one do usunięcia z opactw wszystkich elementów zdobniczych. Stopniowo zaczęto odchodzić od zaleceń św. Bernarda. Cystersi stosowali witraże z czystego szkła z dekoracją ornamentalną: geometryczną i roślinną. Podobnie było w przypadku płytek posadzkowych.

Kolejnym odejściem od zasad reguły było pojawienie się przedstawień zoomorficznych i figuralnych we wnętrzach klasztoru i kościoła. Zjawisko to było zauważalne szczególnie w iluminatorstwie, które oddziałało następnie na malarstwo, rzeźbę i architekturę.

ORNAMENT

Kopia wzornika z klasztoru Rein w Austrii (Reiner Musterbuch), 1208-1213 r.; autor nieznany

Na kartach wzornika, oprócz scen z życia codziennego, znajdują się postaci ptaków i zwierząt, oraz rośliny i kamienie szlachetne, kaligraficzne inicjały i motywy ornamentalne nawiązujące stylowo do greckich mozaik. Motywy te służyły do dekoracji płytek, witraży czy manuskryptów. Wzorniki tego typu przekazywane były między cysterskimi klasztorami.

MUZYKA

Reguła św. Benedykta, wspólna całej rodzinie zakonów benedyktyńskich, określa dokładne miejsce śpiewu, a więc i muzyki w liturgii i życiu mnichów. Cystersi zreformowali śpiew liturgiczny już w roku 1147, o co usilnie zabiegał św. Bernard z Clairvaux.  Wywodzący się z gregoriańskiego chorał cysterski charakteryzuje zwięzłość i prostota linii melodycznej. W takiej formie przetrwał on u cystersów do XVII w.

Fragment sklepienia biblioteki klasztornej z dekoracją freskową autorstwa Stanisława Samostrzelnika, 1538-1541 r.

Viridarium musico-Marianum. Contertus ecclesiasticos (…), Johann Donfried, Trewir, 1627 r.