Początki zakonu cystersów
Początki zakonu cystersów są ściśle związane z reformą kluniacką, która – w teorii – stanowić miała kontynuację reform św. Benedykta z Aniane. Przyjętym wówczas celem było ujednolicenie i centralizacja benedyktyńskiego życia zakonnego w monarchii karolińskiej. Dzieła reformy podjęli się mnisi z klasztoru w Cluny (909 r.), a przyjęte przez nich postulaty miały doprowadzić do uniezależnienia się zakonników od świeckiej jurysdykcji.
Reformą kluniacką nazywa się powrót do surowości oraz podniesienie poziomu moralnego mnichów (kontemplacja, rozważania nad Pismem Świętym i pismami Ojców Kościoła). Rozbudowano liturgię poprzez wyraźne zaakcentowanie oprawy i formy zewnętrznej nabożeństw (pielgrzymki, procesje, pieśni), na skutek czego klasztory zyskały wielu wpływowych donatorów. Z czasem benedyktyni stali się właścicielami wielu majątków, a ich opaci – mimowolnie – możnymi panami. Ten rodzaj monastycyzmu liturgicznego przesłonił pierwotne aspekty życia mniszego, takie jak samowystarczalność czerpana z pracy rąk własnych.
W odpowiedzi na zmiany jakie zaszły w życiu benedyktyńskim, w klasztorze w Molesme (zał. 1075 r.) zrodził się ruch reformatorski postulujący powrót do pierwotnej Reguły. Dynamiczny rozwój tego opactwa dał początek nowej kongregacji monastycznej, której członkowie z czasem stanęli przed wyborem sposobu, zgodnie z którym pragnęli żyć. Sam Robert opowiedział się za ascetyzmem i - uzyskawszy zgodę legata papieskiego na założenie nowego klasztoru w 1098 roku, opuścił Molesmes w towarzystwie przeora – Alberyka oraz dziewiętnastu innych mnichów, m.in. Stefana Hardinga. Osiedlili się w Cîteaux (łac. Cistercium) - miejscu, którego nazwa pochodziła od stojącego przy drodze z Langres do Chalon kamienia milowego (cis tertium lapidem miliarium, czyli: przy trzecim kamieniu milowym). Początkowo miejsce to - nazwane Nowym Klasztorem (Monasterium Novum) - nie stanowiło siedziby nowego zakonu - funkcjonowało jako zreformowana placówka benedyktyńska. W 1099 r., na żądanie mnichów z Molesmes, a także zgodnie z postanowieniem synodu w Port d’Anselle, opat Robert powrócił do swego dawnego klasztoru, gdzie sprawował rządy do śmierci w 1111 r. Wraz z nim z Cîteaux odeszła większość zakonników - źródła mówią, że w Nowym Klasztorze pozostało jedynie ośmiu mnichów.
Ojcowie założyciele
Obok wielkiego regułodawcy Zachodu – św. Benedykta – kultem otoczeni zostali również trzej pierwsi opaci Nowego Klasztoru (Cîteaux), uznani za założycieli zakonu. W dziełach sztuki zazwyczaj św. Robert z Molesmes, św. Alberyk i św. Stefan Harding ukazywani są razem, dzierżąc atrybut władzy opackiej jakim jest pastorał. Św. Alberyka i św. Stefana Hardinga przedstawia się zazwyczaj w habitach cysterskich, zaś. Św. Roberta – w benedyktyńskim.
Św. Robert z Molesme (ok. 1024–1111)
Robert urodził się, w zamożnej rodzinie szlacheckiej w Szampanii. W wieku lat 15 wstąpił do zakonu benedyktynów w Montier-La-Celle, nieopodal Troyes, gdzie uzyskał święcenia kapłańskie i osiągnął stanowisko przeora. W 1069 r. został opatem w burgundzkim Saint Michel de Tonnerre, jednak - zniechęcony obyczajami zakonnymi - opuścił ten klasztor, by po kilku latach przyłączyć się do grupy pustelników z Cellan, której z czasem zaczął przewodzić. W 1075 r. uzyskał przyzwolenie papieskie na założenie klasztoru w Molesmes, a w 1098 r. - klasztoru w Citeaux – pierwszego cysterskiego opactwa na świecie. Św. Robert piastował stanowisko opata Citeaux do roku 1099.
Św. Alberyk (1050–1108) lub Alberyk z Cîteaux (1050–1108)
Po wyznaczeniu jednakowych celów monastycznych w puszczy w Cellan, św. Robert i św. Alberyk założyli klasztor w Molesmes. Tam właśnie dołączył do nich Stefan Harding, z którym zdecydowali się przenieść do Cîteaux. Św. Alberyk przejął stanowisko opata Citeaux po św. Robercie, w 1099 r. Za jego czasów cystersi, dotychczas traktowani jako zreformowani benedyktyni, zostali uznani jako osobny zakon z właściwym mu strojem – białym habitem i czarnym szkaplerzem. Paschalis II zatwierdził także surową regułę Instituta monochorum Cisterciensum de Molismo venienti, która nakazywała cystersom samodzielną, tzn. bez wsparcia ze strony poddanych bądź najemników – pracę.
Św. Stefan Harding (ok. 1059–1134)
Stefan urodził się w Merriott w Anglii. Jako młodzieniec wstąpił do zakonu benedyktynów w Dorset, skąd trafił do Molesmes, gdzie poznał Roberta. Od samego początku, wraz z Alberykiem, należał do grona najbliższych i najbardziej zaufanych współpracowników Roberta. W 1109 r., po śmierci św. Alberyka, Stefan Harding został trzecim opatem Citeaux. To właśnie on uważany jest za autora Carta Caritatis – zatwierdzonego przez papieża dokumentu nadającego charakterystyczny rys charyzmatowi zakonu cystersów.
Cystersi Polscy
W XII i XIII wieku zakon cystersów poprzez swoją duchowość, a także działalność gospodarczą i kulturalną wywarł ogromny wpływ na rozwój społeczności, wśród których funkcjonował. Stał się jednym w ważniejszych łączników pomiędzy ówczesnymi ziemiami polskimi a Europą Zachodnią.
Fundacje klasztorów cysterskich na ziemiach polskich przebiegały w trzech falach.
Pierwsze z nich (Łekno – 1143, Jędrzejów – 1140-1149) powstały w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju zakonu cysterskiego w Europie. Ustabilizowanie sytuacji politycznej w podzielonej na dzielnice Polsce ułatwiło drugą falę fundacji, jaka nastąpiła w 4. ćw. XII w.
Powstało wówczas 7 klasztorów na terenach Pomorza, Śląska i Wielkopolski, dokąd przybyli cystersi z Niemiec, a także 4 w Małopolsce, wywodzące się z francuskiego opactwa Morimond. Trzecia fala fundacji cysterskich nastąpiła w XIII w. Założono wtedy 17 klasztorów, w tym opactwo w Mogile, ufundowane w 1222 roku przez bp. krakowskiego Iwona Odrowąża.
Ogółem w czasach średniowiecza na ziemiach polskich powstało 26 cysterskich klasztorów męskich oraz około 14 żeńskich – wszystkie do przełomu XIII – XIV wieku.
Fundacje klasztorów cysterskich na ziemiach polskich miały w głównej mierze charakter możnowładczy – mnisi sprowadzani byli przez dostojników świeckich i duchownych przede wszystkim z powodów religijnych. Fundatorzy wspierali zakon realizujący ideał surowego życia monastycznego, jednocześnie zapewniając sobie i członkom swoich rodzin duchowe owoce płynące z modlitw mnichów. Niebagatelny wpływ na zapraszanie cystersów na nowe ziemie miała także ich działalność gospodarcza. Zagospodarowywali oni nieużytki, bądź reorganizowali i usprawniali gospodarkę już zastaną. Prowadzili także skryptoria i biblioteki. Warto wspomnieć, że uważane za najstarsze zdanie zapisane w języku polskim Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj, zanotowano w powstałej po 1268 roku tzw. Księdze Henrykowskiej, będącej kroniką założenia i uposażenia klasztoru cystersów w Henrykowie.
Ostatnie fundacje cysterskie na ziemiach polskich miały miejsce w 3. ćw. XVII w. (Wistycze) i 1. poł. XVIII w. (Kimbarówka). Pierwszą falę kasat klasztorów cystersów i cysterek przyniosła reformacja. Największym jednak ciosem okazały się represje zaborców – jedne związane z ideałami reform oświeceniowych, w myśl których klasztory mnisze były społecznie nieprzydatne; pozostawiono jedynie te sprawujące opiekę nad szkołami i szpitalami. Druga fala represji i kasat związana była z tłumieniem powstań narodowych, które mnisi cysterscy wspierali, często udzielając powstańcom schronienia w swoich klasztorach.
O skali represji świadczy fakt, że na początku XX w. z klasztorów cysterskich na dawnych ziemiach polskich działały tylko dwa: w Szczyrzycu i Mogile. Stały się one zaczątkiem odbudowy struktur zakonu cystersów w Polsce, bowiem pochodzący z nich mnisi objęli w opiekę niektóre z opuszczonych klasztorów.
Dzisiaj cystersi prowadzą 4 opactwa: Jędrzejów, Wąchock, Mogiłę i Szczyrzyc; 5 przeoratów: Henryków, Kraków – Szklane Domy, Oliwa; a także kilka rezydencji i parafii: m.in. Sulejów, Trybsz, Czarna Góra, Jodłownik.
Fundacja i sprowadzenie cystersów do Mogiły
Choć za datę powstania klasztoru mogilskiego zazwyczaj przyjmuje się rok 1222, to źródła historyczne nie są co do tej daty jednogłośne. Wiadomym jest, że fundacja przebiegała w latach 1220-1225, a fundatorem był biskup Iwo Odrowąż wraz z jednym z swych krewnych i pierwotnie wskazali oni na siedzibę konwentu wieś Kacice.
Macierzą założenia mogilskiego jest powstały w 1163 r. na Dolnym Śląsku klasztor w Lubiążu – po barokowej rozbudowie: jedno z największych założeń klasztornych tej części Europy. Prócz Mogiły, lubiąscy mnisi przejęli także pieczę nad założeniami w Henrykowie i Kamieńcu Ząbkowickim. Opactwo w Lubiążu padł ofiarą kasaty pruskiej w 1810 r.
Iwo Odrowąż urodził się ok. 1170 r. w rodzinie komesa z Końskich. Ród Odrowążów odznaczał się wielką pobożnością i wielu członków tego rodu zdecydowało się powierzyć życie służbie Bogu. Sam biskup Iwo wykształcenie zdobywał m. in. we Francji i Włoszech. Został następcą bł. Wincentego Kadłubka, który po przekazaniu Iwonowi funkcji biskupa krakowskiego zdecydował się wstąpić do klasztoru cysterskiego w Jędrzejowie. Również Iwo Odrowąż pragnął porzucić biskupstwo, lecz nie dostał na to przyzwolenia papieskiego.
Działalność fundacyjna biskupa Iwona nie ograniczyła się do Mogiły i cystersów – Odrowąż przekazał donacje również dla dominikanów, duchaków, norbertanek oraz kilku kościołów parafialnych w Krakowie.
Na wskazanych przez Odrowążów ziemiach osiedlili się pierwsi przybyli z Lubiąża zakonnicy. W 1222 r. biskup Iwo przejął fundację na wyłączność i zdecydował się powiększyć majątek klasztoru przekazując zakonnikom również wieś Mogiłę. Tam też rozpoczęła się budowa klasztoru i kościoła klasztornego, który zasiedlony został w roku 1225 przez lubiąskich cystersów od roku 1220 stacjonujących tymczasowo w Kacicach. Wówczas konsekrowano kościół i nadano mu – zgodnie z cysterską tradycją – dwa wezwania: Najświętszej Maryi Panny i św. Wacława.
Cystersi zajęli tereny nad rzeką Dłubnią, nieopodal zakola Wisły. Gleby oznaczały się żyznością, liczne łąki idealnie nadawały się pod hodowlę bydła, a okoliczne niewielkie lasy dostarczały drewna na budowę i opał. W pobliżu przebiegał starodawny szlak handlowy biegnący od Pragi przez Kraków do Kijowa. Był to zatem teren spełniający wymogi cystersów oraz ich determinację na samowystarczalność.