W XII i XIII wieku zakon cystersów poprzez swoją duchowość, a także działalność gospodarczą i kulturalną wywarł ogromny wpływ na rozwój społeczności, wśród których funkcjonował. Stał się  jednym w ważniejszych łączników pomiędzy ówczesnymi ziemiami polskimi a Europą Zachodnią.

Fundacje klasztorów cysterskich na ziemiach polskich przebiegały w trzech falach.

Pierwsze z nich (Łekno – 1143, Jędrzejów – 1140-1149) powstały w okresie najbardziej dynamicznego rozwoju zakonu cysterskiego w Europie. Ustabilizowanie sytuacji politycznej w podzielonej na dzielnice Polsce ułatwiło drugą falę fundacji, jaka nastąpiła w 4. ćw. XII w.

Powstało wówczas 7 klasztorów na terenach Pomorza, Śląska i Wielkopolski, dokąd przybyli cystersi z Niemiec, a także 4 w Małopolsce, wywodzące się z francuskiego opactwa Morimond. Trzecia fala fundacji cysterskich nastąpiła w XIII w. Założono wtedy 17 klasztorów, w tym opactwo w Mogile, ufundowane w 1222 roku przez bp. krakowskiego Iwona Odrowąża.

Ogółem w czasach średniowiecza na ziemiach polskich powstało 26 cysterskich klasztorów męskich oraz około 14 żeńskich – wszystkie do przełomu XIII – XIV wieku.

Fundacje klasztorów cysterskich na ziemiach polskich miały w głównej mierze charakter możnowładczy – mnisi sprowadzani byli przez dostojników świeckich i duchownych przede wszystkim z powodów religijnych. Fundatorzy wspierali zakon realizujący ideał surowego życia monastycznego, jednocześnie zapewniając sobie i członkom swoich rodzin duchowe owoce płynące z modlitw mnichów. Niebagatelny wpływ na zapraszanie cystersów na nowe ziemie miała także ich działalność gospodarcza. Zagospodarowywali oni nieużytki, bądź reorganizowali i usprawniali gospodarkę już zastaną. Prowadzili także skryptoria i biblioteki. Warto wspomnieć, że uważane za najstarsze zdanie zapisane w języku polskim Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj, zanotowano w powstałej po 1268 roku tzw. Księdze Henrykowskiej, będącej kroniką założenia i uposażenia klasztoru cystersów w Henrykowie.

Ostatnie fundacje cysterskie na ziemiach polskich miały miejsce w 3. ćw. XVII w. (Wistycze) i 1. poł. XVIII w. (Kimbarówka). Pierwszą falę kasat klasztorów cystersów i cysterek przyniosła reformacja. Największym jednak ciosem okazały się represje zaborców – jedne związane z ideałami reform oświeceniowych, w myśl których klasztory mnisze były społecznie nieprzydatne; pozostawiono jedynie te sprawujące opiekę nad szkołami i szpitalami. Druga fala represji i kasat związana była z tłumieniem powstań narodowych, które mnisi cysterscy wspierali, często udzielając powstańcom schronienia w swoich klasztorach.

O skali represji świadczy fakt, że na początku XX w. z klasztorów cysterskich na dawnych ziemiach polskich działały tylko dwa: w Szczyrzycu i Mogile. Stały się one zaczątkiem odbudowy struktur zakonu cystersów w Polsce, bowiem pochodzący z nich mnisi objęli w opiekę niektóre z opuszczonych klasztorów.

Dzisiaj cystersi prowadzą 4 opactwa: Jędrzejów, Wąchock, Mogiłę i Szczyrzyc; 5 przeoratów: Henryków, Kraków – Szklane Domy, Oliwa; a także kilka rezydencji i parafii: m.in. Sulejów, Trybsz, Czarna Góra, Jodłownik.